خبرنامه خاکی ها- لینکهای خاکیها

گفتگو با دكتر محمد طاهر نظامي

روز 27 خرداد ( 17 ژوئن) روز جهاني مبارزه با بيابان بود. كشورهايي كه دست به گريبان آسيب هاي ناشي از بيابان و توفان هاي شن هستند، هر سال در اين روز در سطح ملي، منطقه اي و جهاني نشست هايي را تشكيل مي دهند. اهميت موضوع چنان زياد است كه بزرگ ترين نشست رهبران كشورهاي جهان در تاريخ، در سال 1994 در برزيل تشكيل شد تا راهكارهاي مبارزه با پديده بيابان ها بررسي شود. كنوانسيوني در اين نشست بزرگ به امضاي رهبران كشورها رسيد و از آن سال 17 ژوئن به نام روز جهاني مبارزه با بيابان ناميده شد. كشور ما هم از آنجا كه در منطقه خشك جهان واقع است و همه ساله خسارات و زيان هاي فراواني را از توفان هاي شن متحمل مي شود، از پيشگامان مبارزه با پديده بيابان و مبارزه با توفان هاي شن است.

دكتر محمد طاهر نظامي، كارشناس برجسته مسايل محيط زيست كه خود زماني مسئوليت طرح تثبيت شن هاي روان را بر عهده داشت، مي گويد: «در كشور ما حدود 6 تا 12 ميليون هكتار نقاط بحراني بياباني است كه بايد به سرعت براي مهار آن اقدام كنيم.» وي كه فارغ التحصيل دانشگاه نانسي فرانسه است و بيش از 35 سال سابقه تدريس در دانشگاه و مديريت اجرايي در سطوح مختلف سازمان جنگلداري و سازمان هاي مرتبط را دارد، نقطه قوت كار در اين زمينه را مردمي بودن طرح تثبيت شن هاي روان مي داند، اما اين استاد دانشگاه معتقد است مديريت ناكارآمد و استفاده نكردن بهينه از كارشناسان بر روند رو به رشد و بازده كار تاثير گذاشته است. آنچه در پي مي آيد گفت وگوي اختصاصي حيات نو اقتصادي با عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي كرج است.

•با تعريفي از بيابان سئوال خود را شروع مي كنيم.
براي بيابان تعريف هاي مختلفي شده است مثلا دانشمندان گياه شناس معتقدند بيابان ها مناطقي هستند كه داراي فقر شديد پوشش گياهي هستند، يعني از لحاظ تنوع گونه اي و تراكم گياهي بسيار بسيار فقير و در سطح پايين هستند اما زمين شناسان مي گويند بيابان منطقه اي است كه هم از نظر پوشش گياهي فقير است و هم داراي انواع فرسايش هاي بادي و آبي است. بالاخره اكولوژيست ها معتقدند، بيابان ها اكوسيستم هايي هستند كه توليد نسوج گياهي به حداقل مي رسد يعني از نظر توليد انرژي شيميايي فقير هستند. در اين بين يك تعريف شاعرانه اي هم از بيابان ها داريم. بيابان ها مناطقي هستند كه آب آنها راكد و خاكشان روان است. در مناطق سيستان و ديگر مناطق توفان خيز ما اين مسئله آشكار است. آب هاي راكد و شن ها و خاك هاي روان مشخصه هاي اين مناطق است. در يك جمع بندي كلي بايد گفت كه خاك هاي عرصه هايي كه قوه بارخيزي يا توليد را به دليلي از دست مي دهند، يا خيلي پايين مي آيند بيابان نام دارند. بنابراين لازم نيست كه اين مناطق در مدار خشك زمين قرار گيرند. ما در مناطق شمالي كشورمان در دشت گرگان و يا در دشت تركمن صحرا پديده بيابان زايي را داريم. بنابراين بيابان زايي مي تواند در يك تعبير كلي و فراگير از حوزه هاي خشك جهان هم فراتر برود.

• اشاره به مدار خشك جهان كرديد، اين مدار كجا واقع است؟ معروف ترين بيابان هاي جهان كدامند؟
ما يك كمربند خشكي در جهان داريم كه بين عرض هاي 19 تا 39 درجه شمالي و جنوبي كره زمين قرار دارد. كمربند خشك دنيا در مناطقي واقع هستند كه در اين مناطق بارش ها خيلي اندك و فصلي است و پخش نامناسب دارند. در بخش هايي از آسيا، آمريكاي جنوبي حتي آمريكاي شمالي بخش هايي از جنوب اروپا و شمال آفريقا مناطق بزرگي هستند كه از آن به عنوان بيابان هاي بزرگ جهان ياد مي كنند. صحراي آفريقا، صحراي «كالاهاري» درآمريكاي جنوبي، صحراي «قره قوم» و صحراي «گبي» در مغولستان، بزرگ ترين مناطق بياباني جهان هستند.

• زيان هاي بيابان زايي در سال در جهان چقدر است، آمار در مورد كشورمان چه رقمي را نشان مي دهد؟
زيان بيابان ها در سطح جهان بين 45 تا 50 ميليارد دلار است و يك پنجم جمعيت جهان در آسيب بيابان ها هستند. در ايران آمار دقيقي نداريم اما در هر ثانيه 350 مترمربع جنگل تخريب مي شود و 450 مترمربع مرتع از بين مي رود.

• سطح بيابان جهان چقدر است؟ اصولا عامل پيشروي بيابان ها چيست؟ هدف از تشكيل كنوانسيون جهاني بيابان چه بوده و ايران در اين خصوص چه نقشي داشته است؟
سطح بيابان هاي جهان تقريبا چهار ميليارد هكتار است. متاسفانه در حدود شصت ميليون هكتار در سال به وسعت بيابان هاي جهان اضافه مي شود و اين به دو دليل اتفاق مي افتد نخست عوامل طبيعي و بعد عوامل انساني. بهره برداري غلط انسان ها از طبيعت بيشترين لطمه را به طبيعت وارد كرده است و مهم ترين عامل پيشروي بيابان ها شده است. حدود يك پنجم جمعيت كره زمين تحت تاثير زيان هاي ناشي از بيابان ها هستند. كم آبي، بي خانماني، فرسايش بادي، متروك شدن روستاها، از بين رفتن مزارع، پر شدن كانال هاي آبي و... خسارات و زيان هايي است كه ساكنان بيابان ها متحمل مي شوند. به همين دليل در سال 1994 يك كنفرانس بين المللي از سران كشورهاي جهان در شهر ريودوژانيرو پايتخت برزيل تشكيل شد. گفته مي شود اين بزرگ ترين نشست سران كشورهاي جهان در طول تاريخ در كره خاكي بوده است. عنوان اين نشست بزرگ «رابطه انسان و طبيعت» بود. در اين نشست بزرگ بيابان زدايي و تخريب زمين، راهكارهاي بهره برداري از زمين مورد بررسي قرار گرفت و پديده مبارزه با بيابان زدايي براي نخستين بار مطرح و پي ريزي شد و كنوانسيون بيابان زدايي نيز به تصويب سران كشورهاي حاضر در اين كنفرانس رسيد. كشور ما يكي از كشورهاي پيشگام و پيشرو در اين زمينه بوده است؛ حدود 195 كشور عضو فعال اين جمعيت هستند كه همه ساله در چنين روزهايي برنامه هايي را در سطح ملي، منطقه اي و جهاني ارايه مي دهند، جالب اينكه دفتر منطقه اي اين كنوانسيون در شهرستان يزد است.

• وضعيت كشور ما در خصوص بيابان ها و آسيب هاي ناشي از آن را چگونه مي بينيد و عمدتا چند درصد خاك ايران را بيابان تشكيل مي دهد؟
كشور ما در كمربند خشك قرار گرفته است در حالي كه ما يك مركز ملي آمار و كنترل در اين زمينه نداريم تا بدانيم چند درصد از خاك كشورمان به وسيله بيابان ها محاصره شده اند اما آنچه مورد قبول است از لحاظ سطحي حدود 37 تا 50 ميليون هكتار از سطح كشورمان تحت پوشش بيابان ها هستند و از لحاظ درصدي هم 26 تا 34 درصد از كشور ايران در شرايط خشك و بياباني است. در يك تقسيم بندي كلي مي شود گفت كه ميزان بارش در سال در اين مناطق كمتر از 100 ميليمتر در سال است يا به روايتي در نقاط بسيار بحراني به 50 ميليمتر هم نمي رسد و اين باران هم بسيار نامنظم است. در برخي از نقاط كويري و بسيار خشك مثل كوير لوت كه به آن فرا بياباني و فرا كويري گفته مي شود چند سال پي در پي هم بارشي در اين منطقه نداشته ايم. بر اين اساس يك اصطلاحي ميان مردمان اين مناطق رايج است اينها به اين باران ها، باران هاي جني لقب داده اند. به اين منظور كه اين باران ها پيش از اينكه به زمين برسد تبخير مي شود و به هوا باز مي گردد چون جن در فرهنگ ما به چشم ديده نمي شود و اين باران ها هم پيش از بارش تبخير شده و به هوا باز مي گردد. بنابراين اين باران ها باران هاي جني لقب گرفته اند. اين نكته را بايد اضافه كنم كوير لوت ايران يكي از خشك ترين مناطق جهان است بنابراين ما از نظر جغرافيايي خيلي خوش شانس نيستيم و در مناطق خشك جهان قرار داريم. بيابان هاي ايران كلا در داخل فلات مركزي ايران واقع شده اند. حدود 14 تا 16 استان كشور ما تحت تاثير اثرات شوم بيابان ها هستند. در واقع بيابان ها از جنوب شرقي تا جنوب غربي تهران آغاز تا قزوين، كرج و رباط كريم تا قسمت هاي جنوب شرقي و سمنان و... ادامه دارد يعني پايتخت ايران از سه طرف، جنوب، جنوب غربي و جنوب شرقي مورد تهديد بيابان هاست. البته اقداماتي شده است اما من فكر مي كنم اينها كفاف نمي كند. بيابان هاي بعدي ما از جنوبي ترين نقطه يعني بوشهر شروع مي شود تا خوزستان، هرمزگان، سيستان و بلوچستان، خراسان رضوي جنوبي و مركزي، اصفهان، كرمان، مركزي، يزد، حتي بخش هايي از استان گلستان، آذربايجان غربي و زنجان ادامه دارد.

• بيابان زدايي ايران از چه سالي آغاز شد، آيا ما در اين زمينه راه موفقي را پيموديم؟
سابقه بيابان زدايي در ايران به دهه 1330 بر مي گردد. سال هاي5 ـ1334 ما يكسري كارهاي پژوهشي را آغاز كرديم. مبدا كار مناطق «الباجي» و «البروايه» شهر اهواز بود چون خط آهن از اين مناطق مي گذشت. شادروان مهندس دادش زاده در سازمان جنگل ها اين كار را شروع كرد. او براي اين كار از يكسري گونه گياهي و بومي بادشكن هاي خشك استفاده كرد و اين البته جواب بسيار مثبت و خوبي داد.

در واقع نخستين كارهاي عملي و پژوهشي به وسيله مهندس دادش زاده آغاز شد. بعدها در قالب طرح اصلاح مراتع بياباني يا كويري و در سال هاي 1338 و 1340 در تپه هاي «حارس آباد» سبزوار يكسري كارهاي ديگري آغاز شد. مهندس سنگ آهني مسئول اين پروژه بود. او از مديران كارآمد آن سال ها بود. در آن زمان ايشان به تركمنستان شوروي اعزام شدند، چون روس ها بيش از صد سال سابقه مبارزه با بيابان زدايي را داشتند. او پس از ديدن آموزش هاي لازم يك گونه گياهي به نام «تاغ» را به ايران آورد، اين گونه نسبت به خاك هاي شني و خشك بسيار مقام است. از اين گياه حتي به عنوان قهرمان شكستن غول بيابان ياد مي كنند. با كاشتن اين گونه گياهي در حارس آباد سبزوار مشخص شد اين پروژه بسيار موفق است. بعدها كارشناسان محيط زيست در پژوهش هايشان متوجه شدند كه اين گونه گياهي بومي در ايران هم وجود دارد به نحوي كه جنگل هاي كويري تاغ در بخش هاي وسيعي از كشور پيدا شد. از آن سال ها كارهاي موضعي و موردي به ويژه در خراسان آغاز شد، اما كارهاي منسجم و برنامه ريزي شده و مدون يا بيابان زدايي به زمان تشكيل وزارت منابع طبيعي بر مي گردد. (در سال 1346 اين وزارتخانه راه اندازي شد.)

عمر اين وزارتخانه متاسفانه بسيار كوتاه بود اما يادگارهاي بسيار ارزنده اي به ويژه در بيابان زدايي و حفظ منابع طبيعي بر جاي گذاشت. طرح تثبيت شن هاي روان، طرح آبخيزداري و حفاظت خاك و طرح اصلاح مراتع سه طرح مهمي بودند كه به وسيله همين وزارتخانه اجرا شد. طرح تثبيت شن هاي روان از آن سال ها با اعتباراتي كه سازمان برنامه و بودجه در وزارت منابع طبيعي گذاشت بالندگي و رشد را آغاز كرد. و دراكثر استان هاي كشور به اجرا درآمد به طوري كه تا سال 1357 طرح تثبيت شن هاي روان را با شيوه هاي مختلف اعم از مالچ پاشي، نهال كاري، بذرپاشي در تمام استان هايي كه درگير پديده بيابان هستند، شروع شده بود. بايد به اين حقيقت نيز اعتراف كنم كه در سال هاي آغازين كار به دليل اينكه ما از ساير كشورها الگوبرداري مي كرديم و تجربه هم نداشتيم، خطاهايي را مرتكب شديم. به طور مثال در بعضي مواقع در كاشت نهال دقت نكرديم و نهال هاي زيادي را در هكتار كاشتيم كه رقابت ايجاد شد، بيماري زردي پيش آمد، بيماري ها حمله كردند و گاهي اوقات چنان احساسي عمل كرديم كه حتي مزارع مردم را گرفتيم و كاشت نهال را تا ديوار خانه مردم پيش برديم اما خوشبختانه از اوايل دهه 50 به واسطه تجربه هاي به دست آمده موفق عمل كرديم. اينجا بايد به يك واقعيت ديگر اعتراف كنم. طرح تثبيت شن هاي روان يكي از مردمي ترين طرح هاي كشور بوده است چون در عمل معجزه اش را نشان داده است. بنابراين يكي از موفقيت هاي اين طرح نيز همين معجزه و موفقيت ها بوده است. ماموران طرح تثبيت شن هاي روان برخلاف ماموران جنگلداري كه مورد حمله قرار مي گيرند و به قتل مي رسند، به شدت با استقبال مردم مواجه اند. واقعيت اين است كه وقوع توفان شن گاهي اوقات در اين مناطق به ويژه در زابل و ديگر شهرهاي استان سيستان و بلوچستان به حدي زياد است كه شهر به تاريكي مي رود و مردم در روز روشن چراغ روشن مي كنند. بنابراين مردم براي غلبه كردن بر اين معضل همكاري صميمانه اي را با ماموران طرح تثبيت شن هاي روان داشته اند وحتي در كارهاي اجرايي به ماموران كمك كرده اند. به هرحال، طرح تثبيت شن هاي روان به خوبي پيش مي رفت اما انحلال وزارت منابع طبيعي در سال 1349 تاثير اندكي بر روند رو به جلوي اين طرح گذاشت.

• مالچ پاشي شيوه اي است كه مدت هاست در تثبيت شن هاي روان از آن استفاده مي شود. اصلا مالچ پاشي چيست؟ آيا براي تثبيت شن هاي روان مفيد واقع شده است و آيا خطرات زيست محيطي ندارد؟
ببينيد وقتي نفت را در پالايشگاه تجزيه مي كنند، ماده هايي مانند بنزين، نفت سفيد، گازوييل، قير و ده ها ماده ديگر توليد مي شود كه يكي از اين ماده ها مالچ است. اين ماده نفتي را وقتي روي شن ها مي پاشند، ذرات شن را به هم متصل مي كند. نيروي محركه باد به طور موقت قادر به حركت دادن آن نمي شود. البته براي گونه هاي جانوري مضراتي دارد. برخي كارشناسان معتقدند براي گونه هاي گياهي زياد مفيد نيست اما همچنان كه اشاره شد براي گونه هاي جانوري به ويژه حشرات بسيار مضر است. يكي از راه هاي احياي خاك ها اين است كه فعاليت براي زندگي باكتري ها و ميكروب ها فراهم شود. اين در حالي است كه مالچ پاشي اين فرايند طبيعي را مختل مي كند و موجب از بين رفتن اين موجودات مي شود اما مالچ مزاياي ديگري هم دارد از جمله اينكه اگر باراني در بيابان ببارد، مانع نفوذ باران نمي شود ولي تبخير را كم مي كند. از سوي ديگر شدت توفان هاي شن در بيابان چنان شديد و زياداست كه مانع كاشت گونه ها در بيابان مي شوند بنابراين كارشناسان براي غلبه كردن بر اين مشكل از مالچ پاشي استفاده مي كنند چون با مالچ پاشي به طور موقت شن ها تثبيت مي شوند و فرصت كاشت نهال و بذرپاشي ايجاد مي شود. البته در استفاده از مالچ پاشي بعضي ها غلو كرده اند. من اعتقاد دارم اگر ما با تدبير، دقت وكارشناسي كار كنيم، حتي به بزرگ ترين تپه ها و توفان هاي شني مي توانيم غلبه كنيم و نيازي هم به مالچ پاشي نداريم زيرا استفاده از مالچ علاوه بر مضرات زيست محيطي مشكلات ديگري مثل هزينه تهيه مالچ، ماشين آلاتي كه بايد از خارج وارد شود و حتي خود پاشيدن مالچ هزينه براست. به هرحال اگر قرار بر استفاده از مالچ باشد، بايد تمام جوانب را سنجيد و برنامه ريزي دقيق كرد.

• شما پيش و پس از انقلاب سمت هاي مهمي در سازمان جنگل ها داشتيد و از نزديك روند طرح تثبيت شن هاي روان در كشور را دنبال كرده ايد. چرا پس از انقلاب طرح تثبيت شن هاي روان اندكي به كندي پيش مي رود.
من پيش از اينكه وارد اين بحث شوم، باز هم تاكيد مي كنم كه طرح تثبيت شن هاي روان به دليل ويژگي مردمي بودن و حمايت مردم از اين طرح ها تداوم پيدا كرد. اما به دليل تغيير مديريت هاي پي درپي در بعد انقلاب و جايگزين شدن افراد غيركارشناس و اعمال سليقه هاي مختلف، اين طرح مقداري صدمه ديد. با اين وجود پس از انقلاب نيز حركت هاي سازنده و خوبي در اين زمينه انجام شد اما من معتقدم برنامه و طرح تثبيت شن هاي روان بايد از روي علم و برنامه ريزي درست باشد، آنچه در اين بين بسيار مهم است اين است كه شتاب و پيشرفت پس از انقلاب همسو با بودجه و اعتبارات دولتي ندارد دولت محترم امكانات وسيع بودجه و اعتبار كلان در اين زمينه تخصيص داده است، حتي ماده واحدهايي را از تصويب مجلس گذرانده است اما مديريت ناكارآمد است و برنامه ريزي و نظارت درستي ندارد و سليقه اي عمل مي كند. از سوي ديگر از نظر ساختاري و تشكيلاتي هم مشكل داريم. سازمان جنگل ها و مراتع كشور متولي تمام منابع طبيعي است چطور ما براي سازمان هاي ديگر وزارتخانه ايجاد مي كنيم، اما سازمان جنگل ها را به اين وزارتخانه و آن سازمان آويزان مي كنيم! اين سئوال اينجا به اين شكل پيش مي آيد كه چرا سازمان جنگل ها به وزارت جهاد كشاورزي منتقل شد؟! همان موقع هم كارشناسان به اين موضوع اعتراض كردند همين جابه جايي هاي پي در پي متاسفانه به اين طرح ها ضربه زد. ما الان در بيابان هاي كشور حدود 6 تا 12 ميليون هكتار نقاط بحراني داريم بايد به سرعت روي اين نقاط كار كنيم اما با اين وضعيت من تاريك مي بينم.

• براي برون از اين بحران بايد چكار كرد؟

در دو زمينه بايد كار شود نخست وزارتخانه اي جديد بايد راه اندازي شود تا منابع طبيعي، محيط زيست و مسايل شيلات و آبزيان و شكار را مديريت كند دوم از تخصص ها و تجربه ها و دانش هاي روز استفاده بهينه شود و در يك كلام كار به دست كاردان سپرده شود.

منبع: www.hayetono.org